[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ELIZA ORZESZKOWA – „NAD NIEMNEM”
Gatunek: proza, powieść realistyczna wpisana w kanon literatury realizmu krytycznego.
Czas akcji: lata 80-te XIX wieku, 20-kilka lat po upadku powstania styczniowego. Akcja powieści rozpoczyna się pewnej niedzieli w drugiej połowie czerwca, a kończy po żniwach, na przełomie sierpnia i września. W powieści występuje podwójna perspektywa czasowa: obok wydarzeń współczesnych (trwających od końca czerwca, przez lato, aż po wrzesień), ważne są również wydarzenia wcześniejsze.
Czas narracji odwołuje się do:
¾ epoki jagiellońskiej - XVI wiek - legenda o Janie i Cecylii,
¾ czasów napoleońskich - historia Pacenki - brata dziadka Domunta,
¾ powstania styczniowego (1863 rok) - mogiła w lesie, opowieść Janka.
Czas przywołany, czyli przeszłość, funkcjonuje w powieści jako licznie występujące wydarzenia historyczne.
Miejsce akcji: Akcja rozgrywa się w okolicach głównej rzeki Grodzieńszczyzny - Niemna, gdzie znajdują się:
¾ dwór Korczyńskich,
¾ sąsiadujący z nim zaścianek Bohatyrowiczów,
¾ Olszynka - epizody - mająteczek Kirłów,
¾ Osowce - majątek Andrzejkowej Korczyńskiej.
Tytuł: Wstępnie książka Orzeszkowej miała nosić tytuł „Mezalians” i opowiadać o miłości młodej szlachcianki do zubożałego przedstawiciela tej klasy. Mezalians to małżeństwo osób, których dzieli pochodzenie i majątek.
Geneza: Orzeszkowa napisała „Nad Niemnem” już po sukcesie „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza. Wiadomo, że nie zgadzała się z sienkiewiczowską formułą „pokrzepiania serc” przez przeniesienie akcji do dawnych wieków, w czasy tryumfu i siły polskiego oręża. Orzeszkowa też chciała „pokrzepiać”, ale bez zasłony historii, pisać o współczesności, w tym problemach na ziemiach polskich po powstaniu styczniowym, by znaleźć program naprawy społecznej. To jedno z głównych haseł pozytywizmu, prądu literackiego w drugiej połowie XIX wieku. Powieść podejmowała temat powstania i opisywała rzeczywistość po przegranym zrywie wolnościowym – między innymi problem zachowania tożsamości narodowej. Orzeszkowa dobrze znała rzeczywistość powstańczą. Jako młoda kobieta pomagała powstańcom, ukrywała Romualda Traugutta w Ludwinowie, posiadłości gdzie mieszkała razem z mężem. Latem 1863 roku przewiozła dyktatora powstania swoją karetą z do granicy z Królestwem Polskim. Potem obserwowała represje, jakich doświadczyła szlachta i powstańcy.
Problematyka utworu: to powieść próbująca postawić diagnozę na temat stanu części polskiego społeczeństwa w drugiej połowie XIX wieku, prawie ćwierć wieku po upadku powstania styczniowego. Autorka portretuje środowisko ziemiaństwa i podupadłej szlachty, zamieszkującej na Litwie. Ideały pracy u podstaw oraz bratania się ziemian z ubogimi krewnymi z zaścianków spowodowały, że ludzi ci wspólnie walczyli przeciwko Rosjanom. Po zdławieniu powstania ideały poszły w zapomnienie, a zaczęła się ciężka praca, by ocalić choć resztki stanu posiadania. Orzeszkowa wskazuje, że należy współpracować i pomagać sobie, by w ten sposób stawić czoła trudnościom. Pisarce daleko do potępienia powstania styczniowego, ale stwierdza, że po nieudanym zrywie Polsce potrzebni są tacy ludzie jak Jan Bohatyrowicz czy Justyna Orzelska, zdolni do ciężkiej pracy, a także Witold Korczyński – młody i wykształcony człowiek, który zdobytą wiedzą gotów jest się dzielić z chłopami, tym samym realizując idee pozytywizmu, w tym pracy u podstaw.
Bohaterowie:
¾ Arystokracja:
· Teofil Różyc - Arystokrata, bogaty magnat, siostrzeniec księżnej. Mężczyzna trzydziestojednoletni, inteligentny, dużo podróżował po świecie. Tracił majątek na zabawy i przyjemności, stał się morfinistą. Po wielu wojażach wraca do kraju, by się osiedlić na wsi i poślubić miejscową pannę. Podoba mu się Justyna Orzelska, próby zbałamucenia jej spełzają na niczym, więc Teofil oświadcza się Justynie. Zostaje odrzucony. Ten fakt pogłębia w nim poczucie klęski życiowej. Nie jest do końca zepsutym człowiekiem - pomaga Kirłowej w kształceniu dzieci.Jadwiga Darzecka - Siostra Benedykta, wyszła bogato wyjście za mąż, odeszła od tradycji Korczyńskich.
· Pan Darzecki - Mąż Jadwigi, szwagier Benedykta, upomina się o zaległy posag swojej żony. Egoista i pyszałek, drwiący z tradycji.
· Andrzejowa Korczyńska - Matka Zygmunta i wdowa po powstańcu Andrzeju Korczyńskim. Arystokratka, patriotka. Mieszkała w Osowcach, żyła jak pustelnica. Pomagała Benedyktowi wychowywać Justynę, uczyła dzieci wiejskie czytać. Niestety nie umiała wychować swojego syna - Zygmunta.
· Zygmunt Korczyński - Syn Andrzeja Korczyńskiego, człowiek pusty, lekkoduch, cyniczny, postać negatywna, nieprezentująca sobą żadnych wartości. Lubił wygodne życie. Matka pragnęła wychować go na spadkobiercę ideałów swego męża Andrzeja, niestety popełniła błędy, które negatywnie wpłynęły na charakter Zygmunta. Stał się kosmopolitą pogardliwie odnoszącym się do ojczystego kraju i jego problemów. Zmanierowany paniczyk, nie ceni pracy, nie rozumie altruizmu i poświęcenia, egoista. Nie kochał swojej żony, chciał sprzedać majątek i wyjechać z kraju.
· Klotylda Korczyńska - Żona Zygmunta, mała zgrabna, młoda blondynka, zakochana w mężu. Podzielała ideały duchowe swojej teściowej, nie miała jednak takiej siły, by wprowadzać je w życie. Niewiele rozumie z tego, co się wokół niej dzieje, nie ma pojęcia o problemach mieszkańców nadreńskich okolic.
¾ Ziemiaństwo:
· Benedykt Korczyński - Ziemianin, szlachcic, właściciel Korczyna, wychowywany zgodnie z tradycjami narodowymi (dziadek walczył w legionach napoleońskich, a ojciec Stanisław w powstaniu styczniowym). Wraz z braćmi (Dominikiem i Benedyktem) walczył w powstaniu styczniowym. Człowiek wykształcony, ukończył studia agronomiczne, boryka się z problemem utrzymania majątku w swych rękach. Jest człowiekiem pracowitym, pracuje ponad swoje siły, by spłacić długi obciążające majątek. Jego patriotyzm przejawiał się właśnie w utrzymaniu majątku. Nie chce go sprzedać, ponieważ zgodnie z ówczesnym prawem rosyjskim ziemia raz sprzedana przez Polaka nie mogła nigdy nie powrócić w polskie ręce. Frustracji dostarcza również Benedyktowi pogłębiający się kryzys małżeński, niemożność porozumienia się z żoną Emilią. Mimo iż Benedykt ciężko pracował, majątek Korczyn popadał w długi. Procesował się z Bohatyrowiczami o ziemię i szkody wyrządzone mu przez chłopów, proces ten wygrał. Nie umiał również porozumieć się ze swoim synem Witoldem, ale dzięki uporowi tego drugiego w przekonywaniu ojca w sprawie pogodzenia się z Bohatyrowiczami doszło do pogodzenia się zwaśnionych stron.
· Emilia Korczyńska -Żona Benedykta, uwięziona we własnych niespełnionych marzeniach, pragnieniach, osoba bezmyślna, egoistyczna. Dama modna, rozkapryszona, nieustannie chora - hipochondryczka, jej ulubiona chorobą był globus . Nie była ani dobrą matką, ani żoną. Rozczytywała się we francuskich romansach. Nie rozumiała męża, byli dla siebie obcy, mąż po latach małżeństwa przypominał jej woła roboczego . Miała do niego pretensje, że pochłaniają go tylko sprawy materialne i nie dostrzega piękna i poezji.
· Witold Korczyński - Dwudziestoletni syn Benedykta Korczyńskiego. Uczył się w szkole agronomicznej, zwolennik pracy organicznej, szerzenia oświaty wśród chłopstwa, przeprowadzenia reform. Ideały pozytywistyczne chce wdrażać w życie. Po wielu sporach z ojcem doprowadza do zgody między zwaśnionymi rodami Korczyńskich i Bohatyrowiczów.
· Leonia Korczyńska - Córka Benedykta, młodziutka dziewczynka, już trochę zmanierowana przez matkę. Imponują jej modne stroje, zagraniczne wojaże kuzynek Darzeckich. Przebywała na pensji w Warszawie.
· Maria Kirłowa - Żona Bolesława Kirło, z domu Różycówna. Po wyjściu za mąż sama wychowywała pięcioro dzieci, boryka się z trudnościami finansowymi, dba o gospodarstwo w Olszówce, kocha męża, nie dostrzega jego wad. Bolesław nie interesował się żadnymi sprawami związanymi z domem, dziećmi, gospodarstwem.
· Bolesław Kirło - Mąż Marii, lekkoduch, flirciarz, żartuje sobie z ludzi, często przebywa poza domem.
¾ Rezydenci:
· Marta Korczyńska - Krewna Benedykta, pomaga mu w prowadzeniu domu. W przeszłości była zakochana w Anzelmie Bohatyrowiczu, ale zrezygnowała z tej miłości, obawiając się opinii ludzi i ciężkiej pracy na roli. Osoba dobra, ale krytyczna w ocenie innych. W młodości kochała Anzelma Bohatyrowicza, nie miała jednak odwagi, by zostać jego żoną, gdyż popełniłaby mezalians.
· Teresa Plińska - Przyjaciółka żony Benedykta - Emilii, jej powiernica, była nauczycielka Leonii.
· Justyna Orzelska - Uboga szlachcianka, dwudziestokilkuletnia piękna panna, cioteczna siostrzenica Benedykta Korczyńskiego. Uczciwa, niezależna, mądra, rozsądna, krytyczna wobec otoczenia i samej siebie, chętna do pracy. Przeżyła nieszczęśliwą miłość do Zygmunta Korczyńskiego. Nie pomagała jednak w prowadzeniu domu, wykonywała robótki ręczne, czytała, grała na pianinie, opiekowała się ojcem. Męczyła ją taka sytuacja, bezużyteczność, brak zajęć. Nie była biedna (miała u Benedykta 5 tysięcy rubli), ale miała zbyt mało pieniędzy, by mężczyźni interesowali się jej osobą na poważnie, najwyżej z nią romansują. Miłość do Janka Bohatyrowicza przynosi zmianę w jej życiu - przenosi się do zaścianka, gdzie będzie pracować obok kochanego mężczyzny.
· Ignacy Orzelski - Ojciec Justyny Orzelskiej, który utracił swój majątek i osiadł u Korczynie jako rezydent. Jego ulubionymi zajęciami są gra na skrzypcach i jedzenie. Zdziwaczały staruszek, niezdara, z którego inni stroją sobie żarty.
¾ Zaścianek:
· Anzelm Bohatyrowicz - Szlachcic zaściankowy, szlachetny, poczciwy, pracowity, wywodzi się z rodu Jana i Cecylii. Walczył wspólnie z Andrzejem Korczyńskim w powstaniu. Jako jedyny ocalały z oddziału przyniósł wiadomość o śmierci Andrzeja Korczyńskiego i swojego brata Jerzego. W młodości zakochany w Marcie Korczyńskiej, która odtrąciła jego miłość, tym samym przyprawiając go o "duszną" chorobę. Nigdy się nie ożenił. Wychowywał Janka w poczuciu patriotyzmu i szacunku do pracy. Miał świadomość, że zaprzepaszczona została szansa Polaków na pojednanie i wspólną walkę o niepodległość, cierpiał z powodu niechęci do siebie dworu i zaścianka. Opiekował się grobem przodków - Jana i Cecylii.
· Jan Bohatyrowicz - Szlachcic schłopiały, syn Jerzego (poległego w powstaniu). Jego wychowaniem zajmował się stryj Anzelm Bohatyrowicz. Jan to jeden z najbogatszych gospodarzy w zaścianku. Jest mężczyzną młodym, przystojnym, dobrze wychowanym, dumnym, pracowitym. Kocha się w nim Jadwiga Domuntówna, jego serce jednak bije szybciej na widok panny Justyny Orzelskiej, z którą później wiąże swój los.
¾ Bogaci chłopi: Jadwiga Domuntówna - Dwudziestoletnia bogata dziewczyna z zaścianka, zakochana w Janku Bohatyrowiczu. Silna, pracowita, gospodarująca na ziemi, zaradna.
¾ Bohaterowie, o których się wspomina:
· Andrzej Korczyński - Brat Benedykta Korczyńskiego. Brał udział w powstaniu styczniowym, poległ i został pochowany we wspólnej powstańczej mogile wraz z Jerzym Bohatyrowiczem (ojcem Janka). Był przyjacielem Bohatyrowiczów.
· Dominik Korczyński - Brat Benedykta, był zesłany do Rosji po powstaniu, potem tam został. Wyrzekł się swoich ideałów, utracił więź z narodem, wybrał wygodne życie jako urzędnik i polityk na usługach Rosji. Dzieci wychowywał na dobrych poddanych imperatora.
Główne wątki :
¾ Miłość Justyny Orzelskiej do Jana Bohatyrowicza. Panna jest przedstawicielką zubożałej szlachty, a młody Jan zagrodowym szlachcicem.
¾ Konflikt między dworem Korczyńskich a zaściankiem Bohatyrowiczów o szkodę w zbożu (relacja dwór -zaścianek); problemy finansowe Benedykta Korczyńskiego.
¾ Konflikt między Benedyktem Korczyńskim a jego synem, podłożem sporu jest odmienny stosunek obu panów Korczyńskich do Bohatyrowiczów.
¾ Wątek poboczny: Tradycje związane z historycznymi wydarzeniami dotyczącymi walk narodowowyzwoleńczych - Mogiła poległych 40 powstańców styczniowych - oraz tradycje rodowe Bohatyrowiczów - grób Cecylii i Jana.
Cechy Nad Niemnem jako epopei:
¾ utwór ukazuje dzieje legendarnych i historycznych bohaterów – bohaterami „Nad Niemnem” są ludzie, należący do szlachty – warstwy społecznej, które przez szereg wieków odgrywała znaczącą rolę w Polsce i współtworzyła historię państwa. Autorka przytacza również autentyczną legendę o założycielach rodu Bohatyrowiczów i ich roli w dziejach nadniemeńskiej społeczności;
¾ akcja dzieła nawiązuje do przełomowego wydarzenia w dziejach narodu – rozgrywa się kilkanaście lat po klęsce powstania styczniowego. Orzeszkowa wielokrotnie nawiązuje do tego ważnego wydarzenia w dziejach narodu polskiego i ukazuje jego wpływ na losy i decyzje bohaterów oraz zmiany, jakie zaszły w społeczeństwie po roku 1863.
¾ powieść przybliża czytelnikowi pełen obraz środowiska szlacheckiego pod koniec XIX wieku – od arystokracji po zaścianek. Odbiorca dzieła poznaje zwyczaje i kulturę szlachty, a także postawy bohaterów wobec historii i tradycji narodu;
¾ bohaterowie Orzeszkowej są silnie zindywidualizowani, każdy z nich posiada własny portret psychologiczny oraz indywidualne cechy osobowe, które determinują jego działanie i życiowe wybory;
¾ postępowanie i decyzje bohaterów można ocenić pod względem moralnym – kierują się oni przede wszystkim własnymi zasadami i normami postępowania;
¾ narrator powieści jest wszechobecny i wszechwiedzący, relacjonuje wydarzenia i zachowuje obiektywizm wobec świata przedstawionego;
¾ liczne opisy przyrody, miejsc i precyzyjna charakterystyka postaci zatrzymują przebieg akcji i służą przybliżeniu świata przedstawionego;
¾ świat przedstawiony powieści jest ukazany bardzo dokładnie, a jego opis jest realistyczny i bogaty w szczegóły;
¾ język dzieła jest wzniosły i patetyczny;
¾ fabuła powieści jest wielowątkowa
„Nad Niemnem” a „Pan Tadeusz”Dzieło Mickiewicza napisane jest wierszem, a „Nad Niemnem” jest powieścią, lecz oba utwory określane są jako epopeje narodowe i można w nich odnaleźć wiele cech wspólnych.
¾ nawiązują do ważnych i przełomowych wydarzeń w dziejach narodu polskiego.
· W dziele Mickiewicza jest to próba wywołania powstania na Litwie i nadzieje niepodległościowe, związane z przemarszem wojsk napoleońskich.
· W „Nad Niemnem” Orzeszkowa wielokrotnie przywołuje czasy powstania styczniowego, które w świadomości Polaków stało się symbolem walk wyzwoleńczych i pomimo upływu czasu jest nadal żywe w pamięci wielu bohaterów.
¾ Bohaterowie obu utworów są przedstawicielami tej samej warstwy społecznej – szlachty, a dzieła przybliżają czytelnikowi zwyczaje, obyczaje i kulturę szlachty w epoce, w której rozgrywa się akcja.
· Mickiewicz przedstawia szlachtę na przykładzie rodziny Sopliców i dobrzyńskiego zaścianka.
· Orzeszkowa ukazuje życie ziemiańskiej rodziny Korczyńskich i mieszkających w zaścianku Bohatyrowiczów.
¾ W obu dziełach jednym z wątków jest waśń między dwoma rodami i ich pojednanie dzięki małżeństwu przedstawicieli skłóconych rodzin.
¾ Akcja obu dzieł rozpoczyna się od opisu dworów
¾ Fabuła obfituje w liczne, niezwykle plastyczne i drobiazgowe opisy przyrody, które podkreślają piękno ojczystej ziemi i nadają jej charakter arkadii. Przyroda staje się uczestnikiem wydarzeń i odzwierciedla stan emocjonalny bohaterów.
¾ Elementem wspólnym jest umiłowanie tradycji i kultywowanie jej przez kolejne pokolenie.
· W utworze Mickiewicza strażnikami przeszłości są mieszkańcy Soplicowa.
· U Orzeszkowej rola ta przypadła Bohatyrowiczom, którzy są szczególnie przywiązani do rodowej legendy i pamięci o powstaniu styczniowym i przekazują ją kolejnym pokoleniom.
¾ W obu utworach można odnaleźć treści narodowe i patriotyczne.
¾ „Pan Tadeusz” i „Nad Niemnem” napisane są z epickim rozmachem, spokojną i rozlewną narracją. Utrzymane w patetycznym i wzniosłym tonie, stanowią świadectwo polskiej tradycji i polskiej obyczajowości minionych czasów.
Pozytywizm w "Nad Niemnem"
¾ Potrzeba kształcenia młodych bogatych ziemian - na przykładzie Witolda, który dzięki wykształceniu ma wiele reformatorskich planów na przyszłość.
¾ Utylitaryzm - ludzie muszą być użyteczni dla kraju i społeczeństwa, w powieści krytykuje się "pasożytów", którzy nic nie dają krajowi.
¾ Praca u podstaw - praca dla ludu, troska o jego rozwój i poprawę bytu, reformowanie rolnictwa i stosunków społecznych.
¾ Praca organiczna - porównanie społeczeństwa do organizmu, którego wszystkie elementy (warstwy społeczne) - aby działał prawidłowo - muszą być zdrowe. Tylko warstwa szlachty zaściankowej (Bohatyrowicze) wydaje się być zdrową, wyższe są dotknięte chorobą i wymagają reform.
Romantyzm w "Nad Niemnem"
¾ nawiązania do przeszłości, do powstań narodowowyzwoleńczych: walki napoleońskich, powstania listopadowego i styczniowego.
¾ składa hołd minionej epoce poprzez wspomnienie Mogiły powstańców 1863 roku, którą pokazuje Justynie, Jan. Był to przecież ostatni romantyczny zryw Polaków.
¾ to krytyka miłości romantycznej - uniesień, westchnień, za którymi kryje się zakłamanie i udawanie niemające nic wspólnego z miłością prawdziwą - pełną szacunku, wzajemnej pomocy, wspólnego trudu. ośmiesza schematy romantyczne, pogardza biernymi postawami romantyków, drwi z ich stosunku do życia: Emilia Korczyńska, która żyje tylko czytaniem romansów, buja w obłokach, cierpi na nerwy i jest wiecznie słaba, choruje na globus. Inne postacie "romantyczne" to Zygmunt Korczyński, Różyc.
¾ element, który nawiązuje do romantyzmu, to opisy liczne przyrody: opiewają piękno kraju i współistnienie człowieka i natury. Powieść "Nad Niemnem" jest szeroko zakrojoną powieścią środowiskową. Panuje w niej słoneczna pogoda, opisane są piękne krajobrazy, występuje ciepły humor ogarniający wszystkie postaci (z wyjątkiem nierobów i kosmopolitów). Liryzm wspomnień powstańczych oraz optymizm, który napełnia otuchą na przyszłość. Cechy te pozwalają porównywać powieść Orzeszkowej do mickiewiczowskiej epopei i zjednują jej miano - powieści - eposu.
Cechy powieści:
¾ Powieść nawiązuje do nurtu realizmu krytycznego.
¾ Pisarka dostrzega wszelkie nieprawidłowości występujące w życiu polskiego społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku.
¾ Podaje propozycje naprawy złej sytuacji ekonomiczno-społecznej.
¾ Uczyniła bohaterami powieści zwyczajnych ludzi, którzy ulegają różnorodnym namiętnościom i przemianom wewnętrznym.
¾ Zdarzenia przytrafiające się bohaterom powieści są bardzo prawdopodobne.
... [ Pobierz całość w formacie PDF ]