[ Pobierz całość w formacie PDF ]

A n t y c h r z e ś c i j a n i n

Przedmowa

Książka ta jest przeznaczona dla najmniej licznych. Może nawet żaden z nich jeszcze nie żyje.

Mogliby to być ci, którzy rozumieją mojego Zaratustrę: jakże bym rnógł mylić siebie z tymi, dla

których już dzisiaj rosną uszy? — Dopiero pojutrze należy do mnie. Niektórzy rodzą się po śmierc[i].

Warunki, w których się mnie rozumie, rozumie z koniecznością [—] znam je aż nazbyt dokładnie.

Czytelnik musi być aż do surowości prawy w kwestiach ducha, aby wytrzymać choćby tylko moją powagę,

moją pasję. Musi być zaprawiony w życiu na szczytach — w widzeniu poniżej siebie żałosnej

paplaniny o polityce i egoizmie narodów. Musi zobojętnieć, nigdy nie może pytać, czy prawda jest

pożyteczna, czy staje się dla kogoś fatum... Zamiłowanie potęgi do pytań, których stawiać nikt nie

ma dzisiaj odwagi; odwaga do przedsięwzięć zakazanych; predestynacja do błądzenia w labiryncie.

Doświadczenie wywiedzione z siedmiu samotności. Nowe ucho dla nowej muzyki. Nowe oko dla

najodleglejszych widoków. Nowe sumienie dla prawd, które dotychczas pozostawały nieme. I wola

oszczędności, właściwej wielkiemu stylowi: jego siła, jego entuzjazm, ściśle zespolone... Respekt dla

siebie; miłość do siebie; bezwarunkowa wolność wobec siebie...

No dobrze! Jedynie tacy są moimi czytelnikami, moimi prawowitymi czytelnikami, z góry mi

przeznaczonymi czytelnikami: cóż mi po reszcie? — Reszta to tylko ludzkość. — Nad ludzkością

trzeba górować siłą, wysokością duszy — pogardą...

Fryderyk Nietzsche

1.

Spójrzmy sobie w twarz. Jesteśmy Hiperborejczykami — wiemy dostatecznie dobrze, na jakim

ustroniu przyszło nam żyć. „Ani lądem, ani wodą nie znajdziesz drogi do Hiperborejczyków":

wiedział to o nas już Pindar. Po drugiej stronie Północy, lodów, śmierci — nasze życie, nasze

szczęście... Odkryliśmy szczęście, znamy drogę, znaleźliśmy wyjście z całych tysiącleci labiryntu.

Kto znalazł jejeszcze? — Może nowoczesny człowiek? „Nie umiem wyjść ani wejść, jestem wszystkim,

co nie umie ani wyjść, ani wejść" — wzdycha nowoczesny człowiek... Na tę nowoczesność byliśmy

chorzy — na gnuśny pokój, na tchórzliwy kompromis, na całą cnotliwą nieczystość nowoczesnego

„Tak" i „Nie". Owa tolerancja i largeur serca, która wszystko „wybacza", bo wszystko „pojmuje",

jest dla nas niczym sirocco. Żyć pośród lodów raczej niż pośród nowoczesnych cnót i innych wiatrów

południowych!... Byliśmy dostatecznie dzielni, nie oszczędzaliśmy ani siebie, ani innych: długo nie

wiedzieliśmy jednak, dokąd zmierzamy ze swą dzielnością. Sposępnieliśmy, zwano nas fatalistami.

Naszym fatum byla pełnia, napięcie, spiętrzenie sił. Łaknęliśmy błyskawicy i czynów,

pozostawaliśmy jak najdalej od szczęścia słabeuszy, od „poddawania się..." Burza szalała w naszym

powietrzu, natura, którą jesteśmy, zaciemniła się — albowiem nie mieliśmy żadnej drogi. Formuła

naszego szczęścia: „Tak", „Nie", linia prosta, cel...

2.

Co jest dobre? — Wszystko, co zwiększa w człowieku poczucie mocy, wolę mocy, samą moc.

Co jest liche? — Wszystko, co pochodzi ze słabości.

Co jest szczęściem? — Poczucie, że moc rośnie, że opór zostaje przezwyciężony.

Nie zadowolenie, lecz większa moc; nie pokój w ogóle, lecz wojna; nie cnota, lecz tężyzna (cnota

w renesansowym stylu, virtu, cnota wolna od moralizatorstwa)

Niech zginą słabi i nieudatni: pierwsza teza naszej miłości człowieka. I należy im w tym jeszcze

dopomóc.

2

Co jest szkodliwsze niż jakikolwiek występek? Aktywne współ-cierpienie z wszystkimi

nieudatnymi i słabymi — chrześcijaństwo...

3.

Problemem, który tu stawiam, nie jest pytanie, co ma zastąpić ludzkość w łańcuchu istot ( —

człowiek jest końcem — ), lecz pytanie, jaki typ człowieka należy wyhodować, jakiego typu człowieka

należy chcieć, jako istoty wyższej pod względem wartości, jako istoty godniejszej życia, jako istoty

pewniejszej przyszłości.

Ten wyższy pod względem wartości typ dość często się już pojawiał: lecz jako szczęśliwy przypadek,

jako wyjątek, nigdy jako coś, czego by chciano. Przeciwnie: budził on właśnie największy strach,

był dotychczas nieledwie uosobieniem straszliwości; — strach zaś sprawił, że chciano przeciwnego typu,

że hodowano go i osiągnięto: zwierzę domowe, zwierzę stadne, chore zwierzę człowiek — chrześcijanin...

4.

Ludzkość nie przedstawia, jak się dzisiaj uważa, rozwoju ku czemuś lepszemu, czy

potężniejszemu, czy wyższemu. „Postęp" jest niczym więcej jak nowoczesną ideą, to znaczy fałszywą ideą.

Dzisiejszy

Europejczyk stoi pod względem wartości niżej od Europejczyka czasów renesansu; rozwój absolutnie nie

jest, mocą jakiejś konieczności, podwyższaniem, podnoszeniem, potęgowaniem.

Stale natomiast, w najróżniejszych miejscach na Ziemi i z najrozmaitszych kultur, wyrastają

pojedyncze egzemplarze, które rzeczywiście Reprezentują typ wyższy: coś, co w porównaniu z ogółem

ludzkości jest swego rodzaju nadczłowiekiem. Takie szczęśliwe przypadki wielkiego rozkwitu zawsze

były możliwe i zapewne zawsze też będą możliwe. Całe generacje nawet, plemiona, ludy mogą niekiedy

przedstawiać tego rodzaju traf.

5.

Chrześcijaństwa nie powinno się przyozdabiać i stroić: wydało ono wojnę na śmierć i życie temu

wyższemu typowi człowieka, wszystkie jego fundamentalne instynkty skazało na wygnanie,

wydestylowało z nich zło, złego człowieka — człowiek potężny jako typ, który należy odrzucić, jako

„człowiek odrzucony". Chrześcijaństwo wzięło stronę wszystkiego, co słabe, co niskie, co nieudatne,

sprzeciw wobec instynktu samozachowawczego, właściwego potężnemu życiu, uczyniło ideałem;

zepsuło rozum nawet najpotężniejszych duchowo natur, ucząc odczuwać naczelne wartości duchowe

jako grzeszne, jako błędne, jako pokuszenie. Nąjżałośniejszy przykład — zepsucie Pascala, który wierzył,

że jego rozum jest skażony przez grzech pierworodny, podczas gdy był on skażony jedynie przez jego

chrześcijaństwo! —

6.

Ukazało się mi bolesne, okropne widowisko: ściągnąłem zasłonę z zepsucia człowieka. Słowu

„zepsucie", w mych ustach, nie grozi przynajmniej jedno podejrzenie: jakoby zawierało ono w sobie

oskarżenie moralne przeciwko człowiekowi. Jest ono — chciałbym to jeszcze raz podkreślić — wolne

od moralizatorstwa: do tego stopnia, że owo zepsucie najmocniej odczuwam właśnie tam, gdzie

dotychczas najświadomiej aspirowano do „cnoty", do „boskości". Zepsucie rozumiem, łatwo już

zgadnąć, w znaczeniu dekadencji: twierdzę, że wszystkie wartości, w których ludzkość sumuje swe

naczelne pragnienia, są wartościami dekadenckimi.

3

Zwierzę, gatunek, indywiduum nazywam zepsutym, jeśli traci ono swe instynkty, jeśli wybiera,

jeśli preferuje to, co dlań szkodliwe. Historia „uczuć wyższych", „ideałów ludzkości" — moż__________liwe, że

będę ją musiał opowiedzieć — nieomal wyjaśniałaby także, dlaczego człowiek jest tak zepsuty.

Samo życie uważam za instynkt wzrostu, instynkt trwania, instynkt gromadzenia sił, za

instynkt mocy: gdzie brak woli mocy, tam następuje schyłek. Twierdzę, że wszystkim naczelnym

wartościom ludzkości brak tej woli, że panują, przybierając najświętsze nazwy, wartości

schyłkowe, wartości nihilistyczne.

7.

Chrześcijaństwo nazywa się religią współcierpienia. — Współ-cierpienie stanowi przeciwieństwo

uczuć tonizujących, które podwyższają energię poczucia życia: współcierpienie działa depresyjnie. Ten,

kto współcierp[i], traci siłę. Współcierpienie pomnaża i zwielokrotnia ubytek siły, który przy[nosi]

życiu już samo cierpienie. Przez współcierpienie samo cierpienie staje się zaraźliwe; w wyniku

współcierpienia może niekiedy nastąpić ogólny ubytek życia i energii życiowej, który pozostaje w

absurdalnym stosunku do kwantum przyczyny (— przypadek śmierci Nazareńczyka) Jest to pierwszy

aspekt; można jednak wskazać jeszcze ważniejszy. Jeśli przyjmiemy, że miarą współcierpienia jest

wartość reakcji, które zwykło ono wywoływać, to jego niebezpieczny dla życia charakter ukaże się w

jeszcze jaśniejszym świetle. W ogólności, współcierpienie staje w poprzek prawu rozwoju, które jest

prawem selekcji. Współcierpienie zachowuje przy życiu to, co dojrzało do zagłady, broni wydziedziczonych

i skazańców życia, mnóstwem wszelkiego rodzaju nieudatnych tworów, które

utrzymuje przy życiu, nadaje samemu życiu posępny i podejrzany widok. Poważono się nazywać

współcierpienie cnotą (— każda dostojna moralność uważa je za słabość —); posunięto się jeszcze

dalej i uczyniono z niego główną cnotę, podstawę i źródło wszystkich cnót — tyle tylko, że

dokonano tego, o czym stale należy pamiętać[,] z punktu widzenia filozofii, która była filozofią

nihilistyczną, która na swej tar[czy wypisała negację życia. Schopenhauer miał tu rację:

współ[cierpienie] neguje życie, czyni je god[nym] negowania — współcierpienie jest praktyką nihilizmu.

Powiedzmy jeszcze raz: ów depresyjny i zaraźliwy instynkt występuje przeciwko tym

instynktom, które dążą do utrzymania życia i podniesienia jego wartości: zwielokrotniając nędzę i

zachowując wszystko, co nędzne, jest ono głównym instrumentem potęgowania dekadencji —

współcierpienie namawia do nicości]... Nie mówi się „nicość": zamiast tego mówi się „zaświaty";

albo „Bóg"; albo „prawdziwe życie"; albo nirwana, odkupienie, błogość... Ta niewinna retoryka z

królestwa religijno-moralnej idiosynkrazji okaże się zaraz znacznie mniej niewinna, gdy pojmiemy,

jaka tendencja narzuca tu na siebie płaszcz wzniosłych słów: tendencja wroga życiu. Schopenhauer

był wrogi życiu: dlatego współcierpienie stało się dlań cnotą... Arystoteles, jak wiadomo, widział we

współcierpieniu chorobliwy i niebezpieczny stan, na który dobrze jest od czasu do czasu zadziałać

środkiem przeczyszczającym: tragedię uważał on za środek przeczyszczający. Z perspektywy

instynktu życia faktycznie należałoby poszukać jakiegoś środka, który pozwoliłby nakłuć tak

chorobliwą i niebezpieczną kumulację współcierpienia, jaką stanowi przypadek Schopenhauera (a

także, niestety, cała nasza literacka i artystyczna dekadencja od Sankt Petersburga po Paryż, od

Tołstoja po Wagnera): aby wreszcie pękła... Nic, w naszej niezdrowej nowoczesności, nie jest tak

niezdrowe jak chrześcijańskie współcierpienie. Tutaj być lekarzem, tutaj być nieubłaganym, tutaj ciąć

nożem — do nas należy to zadanie, to jest nasz rodzaj miłości do człowieka, dzięki temu my jesteśmy

filozofami, my, Hiperborejczycy! — — —

8.

Trzeba koniecznie powiedzieć, kogo odczuwamy jako nasze przeciwieństwo — teologów i

wszystko, co ma w żyłach krew teologów — całą naszą filozofię... Fatum to trzeba zobaczyć z bliska,

co więcej, trzeba je przeżyć w sobie, trzeba przez nie nieomal zginąć, aby nie pozwolić już z siebie tu

żartować (— wolny duch naszych panów przyrodników i fizjologów jest, w moich oczach, żartem —

brak im pasji w tych sprawach, cierpienia z ich powodu) Owo zatrucie sięga o wiele dalej, niż się

4

sądzi: teologiczny instynkt pychy odnajdywałem wszędzie tam, gdzie człowiek czuje się dziś

„idealistą" — gdzie, na mocy wyższego pochodzenia, rości sobie prawo do spoglądania na

rzeczywistość wyniosłym i obcym okiem... Idealista, zupełnie tak samo jak kapłan, trzyma w swym

ręku (— i nie tylko w ręku!) wszystkie wielkie pojęcia, igra nimi z dobrotliwą pogardą wobec

„intelektu", „zmysłów", „czci", „dobrobytu", „nauki", rzeczy tego rodzaju widzi poniżej siebie, niczym

jakieś szkodliwe i uwodzicielskie siły, ponad którymi] „duch" buja w swym czystym byciu dla siebie:

— tak jakby pokora, czystość płciowa, ubóstwo, jednym słowem świętość, nie wyrządziły dotychczas

życiu niewymownie większej szkody niż wszelkie okropności i występki... Czysty duch jest czystym

kłamstwem... Dopóki kapłan, który z powołania neguje, oczernia, zatruwa życie, będzie uchodzić za

wyższy typ człowieka, dopóty nie będzie odpowiedzi na pytanie: co jest prawdą? Prawdę postawiono

już na głowie, skoro świadomy adwokat nicości i negacji uchodzi za reprezentanta „prawdy"... ,

9.

Wydaję wojnę temu instynktowi teologicznemu: wszędzie znajdowałem jego ślady. Kto ma w

żyłach krew teologów, ten od początku do wszystkich rzeczy odnosi się nieuczciwie i opacznie. Patos,

który się z tego rozwija, zwie się wiarą: raz na zawsze zamknąć oczy na siebie, aby nie cierpieć od

widoku nieuleczalnego fałszu. Z tej błędnej optyki wobec wszystkich rzeczy robi się moralność, cnotę,

świętość, a czyste sumienie sprzęga się z fałszywym widzeniem — żąda się, by żaden inny rodzaj

optyki nie miał już wartości, skoro własną uświęciło się nazwami „Bóg" „odkupienie" „wieczność".

Wszędzie jeszcze dogrzebałem się instynktu teologicznego: jest on najbardziej rozpowszechnioną,

prawdziwie podziemną formą fałszu. Wszystko, co teolog odczuwa jako prawdziwe, musi być fałszem:

można to uznać nieomal za kryterium prawdy. Jego najbardziej podstawowy instynkt

samozachowawczy nie pozwala, by rzeczywistość doszła w jakimkolwiek punkcie do czci czy choćby

tylko do głosu. Wszędzie, dokąd sięga wpływ teologów, sąd wartościujący jest postawiony na głowie,

a pojęcia „prawdziwy" i „fałszywy" są z konieczności odwrócone: co dla życia jest najszkodliwsze, to

nazywa się tu „prawdziwym", co zaś je podnosi, wzmaga, afirmuje, usprawiedliwia i czyni zwycięskim,

to zwie się „fałszywym"... Jeśli się zdarzy, że za pośrednictwem „sumienia" książąt (czy ludów)

teologowie wyciągają rękę po władzę, to nie mamy wątpliwości, co, w gruncie rzeczy, za każdym

razem się tam dzieje: wola końca, wola nihilistyczna chce władzy...

10.

Niemcy zrozumieją mnie natychmiast, gdy powiem, że krew teologów zepsuła filozofię. Praojcem

niemieckiej filozofii jest pastor protestancki, a sam protestantyzm jej peccatum originale. Definicja

protestantyzmu: porażenie połowiczne chrześcijaństwa — i rozumu. Wystarczy tylko powiedzieć

„Instytut Tybingeński", by pojąć, czym, w gruncie rzeczy, jest niemiecka filozofia — przebiegłą

teologią... Szwabi są w Niemczech najlepszymi kłamcami, kłamią niewinnie... Skąd radość, którą w

świecie niemieckich uczonych, składającym się w trzech czwartych z synów pastorów i nauczycieli,

wywołało wystąpienie Kanta — skąd niemieckie przekonanie, które i dziś jeszcze znajduje rezonans,

że z Kantem rozpoczyna się zwrot ku lepszemu! Instynkt teologiczny niemieckiego uczonego odgadł

możliwości, która teraz ponownie się zarysowały... Kręta ścieżka, wiodąca do dawnego ideału, znów

stała otworem, pojęcie „świat prawdziwy", pojęcie moralności jako esencji świata (— dwa

najzłośliwsze błędy, jakie tylko istnieją!) teraz znów były, dzięki szczwanie inteligentnemu

sceptycyzmowi, jeśli nie do dowiedzenia, to przynajmniej już nie do obalenia... Rozum, prawo rozumu

nie sięga tak daleko... Z rzeczywistości uczyniono „pozór"; a całkowicie skłamany świat, świat bytu,

rzeczywistością... Sukces Kanta jest niczym więcej jak sukcesem teologa: Kant, tak jak Luter, jak

Leibnitz, był jeszcze jednym hamulcem, użytym przez niepewną siebie, niemiecką prawość — —

11.

5

Jeszcze słowo przeciw Kantowi jako moraliście. Cnota musi być naszym wynalazkiem, naszą

najbardziej osobistą obroną konieczną i potrzebą konieczną: w każdym innym znaczeniu jest ona

tylko zagrożeniem. Co nie jest warunkiem naszego życia, to przynosi mu szkodę: cnota, która, jak chciał

tego Kant, ma swe źródło jedynie w poczuciu szacunku dla pojęcia „cnota", jest szkodliwa. „Cnota",

„obowiązek", „dobro samo w sobie", dobro bezosobiste i powszechnie ważne — urojenia, w których

wyraża się schyłek, ostateczne osłabienie życia, królewiecka chińszczyzna. Najgłębsze prawa

samozachowania i wzrostu nakazują coś przeciwnego: by każdy wynalazł sobie swoją cnotę, swój

imperatyw kategoryczny. Każdy naród zginie, jeśli swój obowiązek pomyli z pojęciem obowiązku w

ogóle. Nic nie rujnuje tak głęboko, tak wewnętrznie jak wszelki „bezosobisty" obowiązek, wszelka

ofiara na ołtarzu molocha abstrakcji. — Że też nie odczuto Kantowskiego imperatywu kategorycznego

jako niebezpiecznego dla życial... Wziął go w obronę sam instynkt teologiczny! — Działanie, do którego

zmusza instynkt życia, dowód swej prawości znajduje w przyjemności: ale ów nihilista o

chrześcijańsko-dogmatycznych trzewiach uważał przyjemność za zarzut... Cóż niszczy szybciej niż

praca, myślenie, odczuwanie, którym brak wewnętrznej konieczności, głęboko osobistego wyboru,

przyjemności? niż automatyzm „obowiązku"? Coś takiego jest wręcz prze...