[ Pobierz całość w formacie PDF ]

8a. Metafora i metonimia. Semantyka przestrzeni w utworze literackim.

Karina Pietrzkiewicz

Metafora w utworze literackim

Współczesne rozumienie metafory czy lepiej doświadczenie zjawisk obejmowanych tym terminem, jest zapewne najbardziej złożone w całej historii przenośni  i różnych form wiedzy o niej. Jest to przy tym w dużej mierze doświadczenie bogactwa graniczącego z chaosem.  Badanie praktyk metaforyzacyjnych poetów wiąże się ze wskazaniem takich aspektów metafory, których opis i interpretacja jest jednocześnie fragmentem opisu i interpretacji dzieła jako ustrukturowanego i zhiererchizowanego przedmiotu. Zarówno świadomość różnych epok jak i praktyka poetycka wyznaczały metaforze wobec dzieła i metaforze w dziele dość różne miejsca. Możliwe jest zatem wskazanie dwóch biegunów: retoryczny i pozaretoryczny.

Ø      Retoryczna koncepcja metafory poetyckiej jest niewątpliwie najbardziej rozpowszechonioną i utrwaloną formą myślenia o niej. Funkcje metafory zostają ograniczone do odziaływania estetycznego. Sposób jej opisu polega na wydobyciu z tekstów pojedynczych metafor i na ich klasyfikacji wedle porządku wynikającego raczej właśnie z estetycznych założeń badaczy niż wewnętrznej logiki badanych dzieł.

Kategorie estetyczne typu: harmonijność, jasność, stosowność, zezwalające na dokonywanie operacji metaforyzujących, inne zaś uznające za wykraczające przeciw powszechnemu gustowi- katachrezy.

Ø      Rozumiana jako autonomiczny sposób myślenia czy ujmowania rzeczy metafora przestaje anomalią, dewiacją czy niestosownością. Zanika w ten sposób problem jej substytucji przez równoznaczne wyrażenie niemetaforyczne - staje się ona nieprzekładalna, właśnie jako metafora ma dawać do myślenia, ma stać się punktem wyjścia, myslenia z wnętrza metafory. Traci ona swój zlokalizowany charakter. Wyodrębnienie metafory grozi zawsze jej zniekształceniem, gdyż pełny sens ma ona tylko w kontekście. W przypadku metafory poetyckiej kontrastem takim jest nie tylko zdanie (sekwencja zdań), lecz także -przynajmniej potencjalnie- całość dzieła, a nawet seria dzieł. Dopiero w perspektywie całości można rozstrzygnąć, czy powtarzalne wyrażenie metaforyczne jest identyczne ze spotykanymi w innych dziełach, czy też mimo równokształtności ma ono inny, kantekstualny sens.

Ø      Ujęcie metafory jako ogólnego rysu jezyka, powszechnego mechanizmu semantycznego czy sposobu myślenia przywraca sens pytaniom o jej prawdziwość i referencjalność. W perspektywie rozważań o dziele oznacza to zwrócenie uwagi na to, iż stosowanie określonych typów metofor ma bezpośredni wpływ na sposób konstytucji i konkretyzacji warstwy przedmiotowej, na to jak pojawiają się przed odbiorcą rzeczy, procesy i zdarzenia umiejscowione w świecie przedstawionym dzieła.

Czy badanie metaforyki ma ten sam sens w odniesieniu do każdego typu literatury, do każdej epoki ?

Nie. Badanie metafory w dziele jest widzeniem aspektu. Stąd może dać wartościowe poznawczo rezultaty wtedy, gdy dotyczy dzieł, w których metafora odgrywa pierwszoplanową rolę. Tylko wtedy może być to zjawisko kluczem do wszystkich warstw dzieła – począwszy od jakości estetycznych, kończąc na implikacjach metafizycznych.

Dla porównania:

Metafora w baśni i w utworach kreujących fantastyczny obraz świata.

Metafora w obrębie wypowiedzi kreującej fantastyczny obraz świata, a więc takiej, w której metafora może napotkać szczególne trudności interpretacyjne. Aby ich uniknąć badania będziemy przeprowadzać na późnej baśni poetyckiej, luźno związaną ze starą baśnią ludową, nie respektując już archaicznego systemu symboli. Badania obejmują również nowsze opowieści  science-fiction.

Takie wydzielanie zakresu materiału łączy się z przekonaniem, iż restrykcje jakim podlega metafora w pewnych typach tekstów, wiążą się przede wszystkim z założeniami ontologicznymi przyjętymi w tych tekstach. Jest to istotne dla wszystkich gatunków i typów wypowiedzi przyjmujących fantastyczny obraz świata, który znajduje w każdym z nich inną motywację.  Wiąże się to z innym wyobrażeniem odnośnie czasu i przestrzeni.  Zrozumienie więc tekstu fantastycznego wymaga zawieszenia całej zwykle obowiązującej wiedzy o świecie i ustalenia od nowa stosunków czasowo-przestrzennych, związków przyczynowo-skutkowych i wszelkich innych elementów wiedzy o rzeczywistości przedstawionej w tekście.

Metafora w okresie młodopolskim.

              Młodopolska świadomość metafory, traktowana wąsko, wyłączenie jako część świadomości estetycznej, sprawia wrażenie słabo stematyzowanej. Pozostaje to w sprzeczności nie tylko z bogatą  praktyką poetycką, ale także z wiedzą o metaforze jaką mogli dysponować,a wręcz realnie dysponowali ci, którzy w Młodej Polsce wypowiadali się o tym zjawisku.

              Wrażenie słabego stematyzowania nie wiąże się z liczbą wypowiedzi formułowanych na terenie krytyki literackiej. Chodzi raczej o ich charakter. Pierwsza z przyczyn ma charakter negatywny i wiąże się z zastanymi przez Młodą Polskę obiegowymi definicjami metafory jako zjawiska specyficznie poetyckiego. Były one w dużej mierze niemożliwe do akceptacji przez nowe pokolenie krytyków i poetów, gdyż pozostawały w jaskrawej sprzeczności z kształtującą się filozofią nowej sztuki. Inaczej mówiąc: w początkach  epoki metafora rozumiana retorycznie- mogła się wydawać młodopolskim teoretykom narzędziem moło przydatnym do realizacji ich celów estetycznych i  pozaestetycznych.  Kolejnym aspektem młodopolskiego myślenia o metaforze jest w ostatecznych konsekwencjach podporządkowana ogólnemu stylowi oglądu świata obowiązującemu w epoce. Kariera metafory  została wsparta przez nowe dziedziny wiedzy i poszukiwanie nowych języków, które byłyby w stanie adekwatnie opisać nie znane poprzednio aspekty rzeczywistości .

Metonimia w utworze literackim

Metonimia- figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu jednej nazwy inną, związaną z poprzednią stosunkiem przyczyny do skutku, części do całości itp., np. cała Warszawa zamiast wszyscy mieszkańcy Warszawy. Chwyt składniowy polegający na zastępowaniu nazwy określonego zjawiska, sytuacji, przedmiotu, pojęcia nazwą innego, np. uczeń informuje: Uczęszczam do XIII-tki, zamiast: Uczęszczam do XIII liceum imienia Aleksandra Fredry we Wrocławiu; o uczniu można powiedzieć posługując się metonimią, że to gejzer intelektu, zamiast: uczeń bardzo zdolny, wybitny uczeń, erudyta. W liryce jest odmianą metafory, zastępcza nazwa jakiegoś przedmiotu lub zjawiska pozostająca z nim w pewnej uchwytnej zależności realnej, np. kwitnący ogród zamiast kwiaty kwitnące w ogrodzie. Metonimię  rozumie się  jako dwa współdziałające, ale przeciwstawne sposoby rozwijania i komponowania każdej wypowiedzi językowej.

Operacja metonimiczna może tworzyć wyrażenia metaforycz­ne, np.:

"Strugi marca dudniły w rynnach" 
                (J. Tuwim, "Pierwszy dzień")

"Póki żelazo ręki zdrowej słucha"
                 (A. Mickiewicz, "Grażyna")

Tradycje retoryczne przekazały rozumienie metafory jako tropu poetyckiego i wprowadziły klasyfikację jej odmian ze względu na rodzaje powiązań między wyrazem użytym a wypartym. Roz­różnia się więc metafory powstałe przez wprowadzenie nazwy:

1) przyczyny zamiast skutku i skutku zamiast przyczyny, np.:

"łany, co się złocą mazowieckim naszym chlebem" 
                                        (M. Konopnicka, "Jać nie byłem nigdy za tem)

2) przedmiotu ogarniającego, np. naczynia, zamiast zawar­tości:

"Zaśnie człowiek, kiedy go butelka połechce"
                              (A. Naruszewicz, "Luciński podczaszy J.K. Mci, do autora ,,Podstolego")

3)  znaku lub godła zamiast zjawisk przez nie reprezentowa­nych, np.:

"Dla pretendenta do obrączki ślubnej" 
                                           (J. Słowacki, "Beniowski", pieśń II)

4) autora zamiast dzieła, np. potoczne:

"zachwycać się Pawlikowską"

5)   organu ciała zamiast przypisywanej mu funkcji, np.:

"A dom bez głowy i rządu zostawił" 
                                        (R. Berwiński, "Mysia wieża")

6)  narzędzia zamiast wytworu, np.:

"Gdy siew i pług nie wyda ziarna" 
                                        (L. Staff, "Gdy ci koronę...")

7)  pojęcia abstrakcyjnego zamiast konkretu, np.:

"W tej zawołanej ziemiańskiej stolicy wielebne głupstwo od wieków siedzi" 
                                          (I. Krasicki, "Monachomaedzialo")

8) miejsca lub siedziby zamiast jej mieszkańców, znajdują­cych się tam urzędów, związanych z tym miejscem wydarzeń,

"Watykan goni, pętami ciąży, 
 Westminster z Berlinem bierze" 
                                (A. Naruszewicz, "Daniel Kalwiński na zniesienie jezuitów")

Zasada metonimi rozciąga się również na tworzenie epitetów. Jednym z rodzajów metonimi jest synekdocha.

Semantyka przestrzeni w utworze literackim

Semantyka przestrzeni w utworze literackim opisuje relacje między językiem a rzeczywistością. Przestrzeń świata przedstawionego jest czymś wyobrażeniowo konkretnym na wzór doświadczanej rzeczywistości. Ma więc swoje granice o mniej lub bardziej zarysowanych konturach. Powstaje w wyniku intencjonalnych aktów twórczych autora, ale dzięki językowemu fundamentowi utworu jest intersubiektywnie dostępna czytelnikom i badaczom. W procesie kreowania dokonuje się prezentowanie przestrzeni jako wyobrażeniowo konkretnej, niepowtarzalnej rzeczywistości. Reguły kreacji nie są semantycznie obojętne: są znaczeniowo bardziej nacechowane niż zasady wyznaczania. Kreowanie przestrzeni w utworze literackim jest to wypełnianie horyzontu przestrzennego powieści elementami o mniej lub bardziej zdecydowanej wyrazistości podmiotowej. Jawi się ona jako układ konkretnych miejsc (przestrzeń wypełniona bardziej lub mniej). Pisarz konkretyzuje przestrzeń, kreuje wypełniające ją elementy według przyjętego dla zrealizowania idei planu całościowego. Miejsca i przedmioty nie są już wtedy tłem, ale przestrzennym współczynnikiem semantyki. Chodzi o funkcję w rozumieniu kompozycji literackiej, nie funkcjonalność analogicznego miejsca w rzeczywistości.

źródło:

T.Dobrzyńska, Metafora,Warszawa 1984r.

J. Krzyżanowski, Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny,Warszawa 1984r.

M. Stala, Metafora w liryce Młodej Polski. Metamorfozy widzenia poetyckiego,Warszawa 1988r.