[ Pobierz całość w formacie PDF ]
NAUKA W OBRAZACH
Piaski æwiata
Drobne ziarenka pokruszonych ska¸ to najpowszechniejszy sk¸adnik
powierzchni Ziemi wyst«pujcy w wielu odmianach
Walter N. Mack i Elizabeth A. Leistikow
POWI¢KSZONE 15 RAZY
F
ORT
W
ALTON
B
EACH
, F
LORYDA
Piasek kwarcowy, z¸oýony prawie
wy¸cznie z tego minera¸u, jest tak
pospolity, ýe w¸aænie z nim utoýsamiamy
piasek. Bezbarwne ziarna kwarcu, takie
jak widoczne obok, tworz wi«kszoæ plaý
p¸nocnej Florydy. Sk¸ad piasku zmienia
si« jednak ku po¸udniowi wraz ze
wzrostem iloæci materia¸u wapiennego.
Poniewaý powierzchnie ziaren w tej
prbce nie s czyste i szkliste, wydaje si«,
iý by¸y poddane procesowi æcierania;
unikn«¸y za to wietrzenia, ktre
porysowa¸o ziarna w nast«pnej prbce.
200
x
44 å
WIAT
N
AUKI
Padziernik 1996
ZOBACZY åWIAT W ZIARENKU PIASKU,
NIEBIOSA W JEDNYM KWIECIE Z LASU,
W åCIåNI¢TEJ DüONI ZAMKN BEZMIAR,
W GODZINIE Ð NIESKOÁCZONOå CZASU.
(William Blake,
Wrýby niewinnoæci
w t¸um. Z. Kubiaka)
go mi«dzy palcami, ogldamy produkt milionw lat
geologicznej historii. Jeýeli badamy czsteczki piasku
w powi«kszeniu, ods¸aniaj one tajemnice swego pochodze-
nia i odbytych podrýy.
Wi«kszoæ ziaren piasku rozpoczyna swe ãýycieÓ jako ska¸a
w rejonach grskich Ð g¸wnie jako kwarc i skaleÄ. Ska¸y kru-
sz si« mechanicznie na g¸azy i kamienie (wskutek ruchu
lodowcw oraz na przemian zamarzania i rozmarzania). Na-
st«pnie do procesw mechanicznych do¸czaj chemiczne (po-
wodowane przez roælinnoæ i deszcz), prowadzc do rozdrob-
nienia g¸azw i kamieni na ziarna. Geolodzy okreælaj mianem
piasku fragmenty ska¸ o ærednicy 0.05Ð2.0 mm; czstki wi«ksze
klasyfikowane s jako ýwir, a mniejsze jako mu¸.
Nowo utworzone ziarna sp¸ukiwane s do koryt strumie-
ni, gdzie odbijaj si« i tocz po dnie; cz«sto zbieraj si« w roz-
lewiskach lub w zacisznych miejscach za kamieniami. Mog
min lata, zanim nastpi kolejny etap ich podrýy, lecz
w koÄcu opuszczaj gry drog wodn. Cz«æ piasku niesio-
nego przez rzek« dociera do jej ujæcia, reszta natomiast osadza
si« po drodze. Rzeka æredniej wielkoæci potrzebuje oko¸o mi-
liona lat, by przenieæ swe osady piasku o blisko 160 km. Pod-
czas tego procesu substancje chemiczne zawarte w wodzie
mog wyszlifowa wiele ziaren na wysoki po¸ysk.
Wiatr takýe przyczynia si« do rozprzestrzeniania piasku. Na
obszarach ubogich w roælinnoæ wiatr wprawia czstki piasku
w ruch Ð kr«c si« i obijaj o siebie, czasem unoszone kilkadzie-
sit centymetrw nad ziemi«. Ziarna, ktre niesie wiatr, nie s
wypolerowane, lecz matowe i chropowate.
Nie wszystkie piaszczyste plaýe powstaj ze ska¸ zmywa-
nych i zwiewanych z gr. Bywaj utworzone z czsteczek
ska¸ wapiennych, ktre uformowa¸y si« w morzu lub na tere-
nach przebrzeýnych. Ciep¸a woda i duýa aktywnoæ biolo-
giczna powoduj, ýe piasek sk¸ada si« cz«æciowo, a czasem
wy¸cznie ze szcztkw morskich bezkr«gowcw. Ziarna pia-
sku plaý wapiennych s niezwykle interesujce; pod mikro-
skopem moýna obserwowa jedno z najbardziej kolorowych
i subtelnych dzie¸ sztuki tworzonych przez natur«.
S
AHARA POMI¢DZY
K
AIREM I
A
LEKSANDRI
Piasek tamtejszy wskazuje na ælady erozji wietrznej,
a nie rzecznej. M«tne, matowe powierzchnie ziaren
æwiadcz o tym, ýe by¸y one przenoszone przez wiatr.
Czstki w ten sposb transportowane s bardziej
poobijane niý niesione rzekami Ð w ærodowisku wodnym
dzia¸aj bowiem si¸y wypornoæci oraz t¸umienie. Wiatr
p«dzcy z duý pr«dkoæci powoduje, ýe ziarna piasku
zderzaj si« ze sob i w ten sposb poddawane s
silniejszej obrbce. Widoczna jest jeszcze jedna
prawid¸owoæ: wielkoæ ziaren piasku pustynnego jest
zrýnicowana. Rzeki dzia¸aj natomiast na osady
bardziej selektywnie niý powietrze i uk¸adaj czsteczki
o podobnych rozmiarach blisko siebie.
7
x
å
WIAT
N
AUKI
Padziernik 1996
45
G
dy podnosimy garæ piasku na plaýy i przesypujemy
N
ORTH
B
EACH
, H
AMPTON
, N
EW
H
AMPSHIRE
Cofajcy si« ldold pozostawi¸ w Ameryce P¸nocnej ogromne iloæci
osadw wzd¸uý poszarpanego wybrzeýa p¸nocno-wschodnich
Stanw Zjednoczonych. Prbka tych osadw przedstawia mieszanin«
kwarcu
(ziarna bezbarwne)
, skalenia
(rýowe i bursztynowe)
i ciemnych minera¸w magmowych
(czarne)
.
23
x
P
UNALUU
, H
AWAII
Piasek s¸ynnych
czarnych plaý wyspy
Hawaii tworzy obsydian Ð
szkliwo wulkaniczne,
ktre powsta¸o, gdy
magma przedosta¸a si«
do morza i och¸odzi¸a tak
gwa¸townie, ýe uleg¸a
zeszkleniu. Woda i fale
kruszy¸y nast«pnie
kawa¸ki szk¸a, by
w koÄcu przetworzy
je na drobnoziarnisty
czarny piasek.
6.5
x
P
OüUDNIOWY BRZEG
J
EZIORA
G
îRNEGO
, M
ICHIGAN
Na wielu plaýach przy linii wody wyst«puj czarne pr«gi. Wygldaj jak utworzone
ze szcztkw organicznych lub piasku nasczonego rop, a jednak s zbudowane
z czstek magnetytu. Ziarna te s ci«ýsze od innych i pozostaj na granicy wody i ldu,
podczas gdy lýejsze fragmenty kwarcu s przenoszone przez fale wyýej i dalej w g¸b
plaýy. (W tej prbce ziarna kwarcu s jasnorýowe; czerwonawe to granat.) W XII wieku
z magnetytu, zwanego ýelaziakiem, ýeglarze budowali prymitywne kompasy;
do wydrýonej trzciny wk¸adano magnetyt, a nast«pnie umieszczano j w misie
z wod. Trzcina ustawia¸a si« wzd¸uý kierunku p¸nocÐpo¸udnie.
J
EZIORO
N
ORTHERN
L
IGHT
,
O
NTARIO
, K
ANADA
Nie wszystkie czarne plaýe utworzone s
z obsydianu lub piasku magnetytowego.
Plaýa nad jeziorem Northern Light
to osady drobnych kryszta¸w hornblendy
(z¸oýonego minera¸u glinokrzemianowego).
Zarwno jezioro, jak i plaýa z hornblend
powsta¸y podczas regresji ldolodu
p¸nocnoamerykaÄskiego.
30
x
Nie powi«kszone prbki piaski
F
ORT
W
ALTON
B
EACH
Floryda
S
AHARA
mi«dzy Kairem a Aleksandri
N
ORTH
B
EACH
Hampton, New Hampshire
P
UNALUU
Hawaii
46 å
WIAT
N
AUKI
Padziernik 1996
H
AWKSBILL
C
AY
, E
XUMA
C
AYS
, B
AHAMA
Jedne z najpi«kniejszych, lænico bia¸ych plaý znajduj si« wzd¸uý
Zatoki MeksykaÄskiej oraz na Bahamach. Piasek sk¸ada si« z g¸adkich,
twardych jak porcelana czstek wapienia oolitowego. Nazwa jest grecka
i znaczy ãkamieÄ jajecznyÓ. Sposb powstawania oolitw nie jest
dok¸adnie znany. Wiadomo jednak, ýe tworzy si« w p¸ytkich zbiornikach,
gdzie na dnie uformowa¸y si« ripplemarki. Pewne iloæci w«glanw
wapnia i magnezu opadaj na czstki gliny i piasku. Drobiny te
poddane dzia¸aniu fal obracaj si« po nierwnym dnie,
tak ýe wok¸ kaýdej osadzaj si« koncentrycznie
warstwy w«glanw. Powi«kszenie: w ogldanym
pod skaningowym mikroskopem elektronowym
prze¸amanym ziarnie ooidu wida uwarstwienie wok¸
jdra, ktre samo nie jest widoczne Ð naprzemiennie
wyst«puj warstwy w«glanw wapnia i magnezu.
87
x
23
x
S
ILVER
S
ANDS
B
EACH
, G
RAND
B
AHAMA
ãPiasekÓ widoczny na zdj«ciu to prawie wy¸cznie gruz koralowy z pobliskich
raf. Dodatkowo s tam dwa cygaropodobne kolce, przekrj rurki morskiego
ãrobakaÓ, muszla ælimaka i dwie duýe, okrg¸e, czerwone otwornice.
18
x
W
YSPA
I
NDIAN
K
EY
, F
LORYDA
Kawa¸ki koralowca i muszle
w tej prbce utraci¸y po¸ysk,
a ich zewn«trzne powierzchnie
sta¸y si« matowe
i podziurkowane, podobne
do kredy. Materia¸ taki moýna
spotka na niektrych
bia¸ych plaýach tropikalnego
archipelagu Florida Keys.
åwiadczy to o rozk¸adzie
materia¸u wapiennego.
Jednoczesne dzia¸anie
ciep¸ej wody morskiej,
promieni s¸onecznych
i s¸odkiej wody deszczowej
powoduje, ýe w«glany
z martwych roælin
i szkieletw zwierzt
z powrotem trafiaj
do morza. Widzimy tutaj
muszle ælimakw Ð cztery
wrzecionowate i jedn
okrg¸, a takýe szcztki
co najmniej dwch muszli
ma¸ýy Ð wszystkie podczas
powolnego procesu
odzyskiwania ich przez ocean.
5
x
23
x
B
RZEG
J
EZIORA
G
îRNEGO
Michigan
J
EZIORO
N
ORTHERN
L
IGHT
Ontario, Kanada
H
AWKSBILL
C
AY
Exuma Cays, Bahamy
S
ILVER
S
ANDS
B
EACH
Wlk. Bahama
å
WIAT
N
AUKI
Padziernik 1996
47
W
YSPA
L
IFUKA
, H
A
Õ
APAI
G
ROUP
,
W
YSPY
T
ONGA
,
POüUDNIOWY
P
ACYFIK
Szcztki otwornic tworz cz«æ piasku na
niektrych wyspach po¸udniowego Pacyfiku.
Te jednokomrkowe zwierz«ta wytwarzaj
z¸oýony pancerzyk (skorupk«) z licznymi
drobnymi przegrdkami, ktrych cz«æ jest
widoczna na zdj«ciu. Dominuje tu gatunek
otwornic powszechnie spotykany w p¸ytkich
wodach mrz tropikalnych.
6.5
x
21.5
x
W
YSPA
I
NDIAN
K
EY
Floryda
W
YSPA
L
IFUKA
,W
YSPY
T
ONGA
,
po¸udniowy Pacyfik
S
EVEN
M
ILE
B
EACH
Dongara, Australia
T
AKETOMI
S
HIMA
Wyspy Riukiu, Japonia
48 å
WIAT
N
AUKI
Padziernik 1996
[ Pobierz całość w formacie PDF ]