[ Pobierz całość w formacie PDF ]
D¸ugie ¸odzie
wikingw
D¸ugie, wskie ¸odzie pomog¸y wikingom
sta si« dominujc pot«g w Europie
na trzy stulecia poczwszy od IX wieku
John R. Hale
olodzy odkryli ¸d wikingw
zagrzeban w mule w porcie
Roskilde, 40 km na zachd od Kopenha-
gi. Znalezisko naleýa¸o do tego rodzaju
nieoczekiwanych radosnych wyda-
rzeÄ, ktrym wiking Leif Eriksson (legen-
darny skandynawski odkrywca Amery-
ki Ð przyp. red.) zawdzi«cza przydomek
Szcz«æciarz. Okr«t odkopano w pobliýu
æwiatowej s¸awy Muzeum üodzi WikiÄ-
skich (Vikingeskibshallen) w Roskilde
w czasie powi«kszania basenu portowe-
go przeznaczonego dla muzealnej floty
replik historycznych statkw.
Wed¸ug Olego Crumlina-Pedersena,
by¸ego dyrektora muzeum, okr«t praw-
dopodobnie zaton¸ setki lat temu pod-
czas sztormu, a nast«pnie znikn¸ pod
warstw nadbrzeýnego mu¸u. Dendro-
chronologiczne badanie d«bowych de-
sek, z ktrych by¸ wykonany, pozwoli¸o
ustali dat« jego budowy na mniej wi«-
cej 1025 rok n.e. By¸ to okres panowania
krla Kanuta Wielkiego, ktry zjednoczy¸
Dani«, Norwegi«, po¸udniow Szwecj«
i Angli« w jedno wikiÄskie imperium.
Mierzca 35 m d¸ugoæci ¸d z Roskil-
de by¸a wi«ksza niý wszystkie wczeæniej
odnalezione wraki. Odkrycie to podwa-
ýy¸o opini« niektrych wsp¸czesnych
sceptycznych badaczy, ýe d¸ugie okr«ty
z nordyckich sag by¸y tylko wytworem
wyobrani, podobnie jak morskie smo-
ki, od ktrych wywodzi si« ich nazwa Ð
drakkary. (W staroskandynawskim ãdre-
karÓ znaczy ãsmokÓ, a nim zwykle ozda-
biano dzib ¸odzi wikiÄskich Ð przyp.
red.) Sagi okaza¸y si« bardzo dok¸adne
w opisie ãwielkich ¸odziÓ, najliczniejszej
klasy wikiÄskich okr«tw.
Cho od czasu zbudowania pierw-
szych wielkich ¸odzi up¸yn«¸o juý prawie
tysic lat, Skandynawowie nadal si« ni-
mi szczyc. Istotna rola, jak odgrywa¸y
one w morskich wyprawach ¸upieýczych
Ð okreælanych w j«zykach nordyckich s¸o-
wem ãvikingÓ Ð zapewnia im waýne miej-
sce w historii æredniowiecza. Flotylle tych
d¸ugich wskich okr«tw by¸y postra-
chem mieszkaÄcw wybrzeýy od Nor-
thumbrii aý po p¸nocn Afryk«, prze-
wozi¸y pierwszych osadnikw na Wyspy
Brytyjskie oraz do Normandii i umoýli-
wi¸y wikingom dominacj« na morzach
okalajcych Europ« od 800 do 1100 roku
n.e., w tzw. okresie wikiÄskim.
46 å
WIAT
N
AUKI
KwiecieÄ 1998
W
e wrzeæniu 1997 duÄscy arche-
WIKIÁSKA DüUGA üîD to przyk¸ad techniki
doskonale dostosowanej do czasu i ærodowiska. Bu-
dowano j tak, aby nadawa¸a si« do handlu, æciga-
nia danin i ¸upieýczych wypraw. Inspiracj autora ry-
sunku by¸ wrak statku odkryty w porcie w Hedeby.
Mimo ýe rozmaite ¸odzie wikiÄskie
znajdowano juý od 1751 roku (najbardziej
spektakularnych odkry dokonano w
kurhanowych pochwkach krlewskich
w Gokstad i Oseberg w Norwegii), kla-
syczny d¸ugi okr«t odnaleziono dopiero
w roku 1935 w Ladby, w miejscu po-
chwku lokalnego wodza, podczas wy-
kopalisk prowadzonych przez duÄskich
archeologw. Zachowa¸ si« jedynie ælad
¸odzi Ð ciemniej zabarwiona ziemia od-
wzorowywa¸a kszta¸t kad¸uba. ûelazne
spirale by¸y pozosta¸oæci ãgrzywyÓ smo-
ka na dziobie, a siedem rz«dw ýelaznych
nitw po obu stronach wytycza¸o linie
nie istniejcych juý klepek poszycia.
Okr«t z Ladby by¸ o wiele w«ýszy niý
s¸ynne okr«ty norweskie i sprawia¸ wra-
ýenie nie nadajcego si« do wypraw mor-
skich: mia¸ tylko 20.6 m d¸ugoæci, a w naj-
szerszym miejscu zaledwie 3.2 m. Jedy-
nie metr dzieli¸ st«pk« od kraw«dzi bur-
ty. Krytycy podwaýyli wiarygodnoæ sag
opisujcych znacznie d¸uýsze okr«ty
o rwnie ekstremalnych proporcjach.
Elementy konstrukcyjne pochodzce
z d¸ugiego okr«tu znaleziono w 1953 ro-
ku niedaleko granicy niemieckiej w por-
cie Hedeby (obecnie Haithabu, miejsco-
woæ w p¸nocnych Niemczech w po-
bliýu granicy z Dani), za czasw wikin-
gw kwitncym emporium. Cho stat-
ku wtedy nie wydobyto, odkrycie wzbu-
dzi¸o tak wielkie zainteresowanie, ýe pod
wod zrealizowano specjaln audycj«
radiow z udzia¸em nurka, ktry zloka-
lizowa¸ wrak. Jednym z zafascynowa-
nych s¸uchaczy by¸ 18-letni wwczas Ole
Crumlin-Pedersen. Zanim ukoÄczy¸ 22
lata, uczestniczy¸ w wielu odkryciach,
ktre wywo¸a¸y lawin« teorii sceptycz-
nie nastawionych naukowcw i w rezul-
tacie sk¸oni¸y go do ponownego przeba-
dania wszystkich okr«tw odkrytych od
czasw znaleziska w Ladby.
Cho monumentalne pochwki kurha-
nowe by¸y rd¸em waýnych informacji,
Crumlin-Pedersen specjalizowa¸ si« jed-
nak w badaniach pozosta¸oæci wrakw.
W latach 1957Ð1962 by¸ jednym z kierow-
nikw ekipy, ktra wydoby¸a dwa d¸u-
gie oraz trzy innego rodzaju wikiÄskie
¸odzie z miejsca blokady kana¸u w pobli-
ýu Skuldelev, gdzie zdesperowani DuÄ-
czycy zatopili je w XI wieku, aby w ten
sposb powstrzyma najedcw. Wi«k-
szy z dwch d¸ugich okr«tw, mierzcy
29 m, zanim zosta¸ zatopiony, odby¸ co
najmniej jedn zakoÄczon sukcesem po-
drý przez Morze P¸nocne. Zbudowa-
no go z irlandzkiej odmiany d«bu æci«te-
go oko¸o 1060 roku niedaleko wikiÄ-
skiego oærodka w Dublinie. Poza tym
obie jednostki nosi¸y ælady wielosezono-
wego uýytkowania Ð dowd, ýe okr«ty te
wbrew przypuszczeniom niektrych ba-
daczy sprawdza¸y si« na morzu.
W roku 1979 Crumlin-Pedersen spe¸-
ni¸ swoje m¸odzieÄcze marzenie, kieru-
jc wydobyciem d¸ugiej ¸odzi w Hede-
by. Okr«t prawdopodobnie sp¸on¸ jak
pochodnia, celowo podpalony i wys¸any
do ataku na miasto oko¸o 1000 roku. Tak-
ýe i w tym przypadku drewno uýyte do
budowy by¸o niezwyk¸e Ð dziesi«ciome-
trowe deski bez s«kw i przebarwieÄ
pozyskane z miejscowych trzystoletnich
d«bw.
Ewolucja konstrukcji
Pi« d¸ugich ¸odzi odkrytych od 1935
roku stanowi¸o pe¸n gam« statkw tego
rodzaju. Ma¸e jednostki pomocnicze z naj-
wyýej 20 rz«dami ¸awek (takie jak znale-
ziona w Ladby oraz mniejszy okr«t wo-
jenny z dwch odkrytych w Skuldelev)
by¸y utrzymywane przez lokalne spo¸ecz-
noæci i uýywane, gdy krl, rozsy¸ajc za
pomoc symbolicznej strza¸y wici wo-
jenne, wzywa¸ poddanych do stawienia
si« do walki. Typowe okr«ty wikingw
z 30 parami wiose¸ (¸d z Hedeby i wi«k-
sza ze Skuldelev) by¸y Ð jako jednostki
wykonane z niezwyk¸ starannoæci Ð du-
m wikiÄskich krlw i jarlw (wielmo-
ýw). ãWielkie ¸odzieÓ, ktre mieæci¸y po-
nad 30 wioælarzy przy jednej burcie (takie
jak z Roskilde), pojawiaj si« jedynie
w czasie wojen dynastycznych pod ko-
niec okresu wikiÄskiego.
Znaleziska wskazuj, ýe szkutnicy,
starajc si« zbudowa ¸d, ktra dosko-
nale s¸uýy¸aby wikingom do napadw,
konstruowali najbardziej niezwyk¸e spo-
ærd wszystkich tradycyjnych okr«tw.
Stosunek d¸ugoæci do szerokoæci wyno-
szcy ponad 6 : 1, a nawet 11.4 : 1 w w-
å
WIAT
N
AUKI
KwiecieÄ 1998
47
skim jak ostrze miecza okr«cie z Hede-
by, w po¸czeniu z p¸ytkim kad¸ubem
umoýliwia¸ ¸odziom przybicie do kaý-
dej plaýy i penetracj« dos¸ownie wszyst-
kich europejskich akwenw. Poniewaý
¸odzie musia¸y by szybkie Ð czy to pod
ýaglami, czy w przypadku uýycia wio-
se¸ Ð wytrzyma¸oæ osigni«to dzi«ki ich
lekkoæci i elastycznoæci. Klepki poszycia
mia¸y 2 cm gruboæci Ð szerokoæ palca
Ð a wszelki nadmiar drewna z wr«g wy-
cinano. To dýenie do technicznej per-
fekcji zaowocowa¸o rwnieý urod okr«-
tw Ð szczeglnie pi«kna sta¸a si« linia
dziobu i rufy. Skald opiewajcy zwieÄ-
czony g¸ow drakkar krla Haralda
Hardrade (Twardo Rzdzcego) napi-
sa¸: ãGdy wioælarze p¸yn w d¸ lodo-
watego strumienia nordyckim w«ýem,
nitowan [¸odzi], to jakby orze¸ prze-
cina¸ powietrze skrzyd¸ami.Ó Platon
mg¸ zaprzecza istnieniu idealnych by-
tw na tym æwiecie, ale Platon nigdy nie
widzia¸ ¸odzi wikingw.
Perfekcyjne dopasowanie konstru-
kcji, struktury i tworzywa w ich stat-
kach nie by¸o ani dzie¸em jednego ge-
nialnego umys¸u, ani nie narodzi¸o si«
w cigu jednego stulecia. Statki te sta-
nowi¸y raczej efekt trwajcej 6000 lat
technicznej ewolucji.
Ich pradawni antenaci to prawdopo-
dobnie ¸odzie d¸ubanki epoki kamien-
nej; najwczeæniejsze, znajdowane na wie-
lu nadbrzeýnych stanowiskach w Danii,
datuje si« w przybliýeniu na 5000 lat
p.n.e. Za pomoc narz«dzi krzemiennych
wczeæni szkutnicy drýyli mi«kkie, wy-
trzyma¸e lipowe drewno, osigajc za-
ledwie 2 cm gruboæci æcianki. Jak we
wszystkich d¸ubankach spjnoæ struktu-
ry zapewnia¸a sama skorupa ¸odzi Ð
prawdziwy zewn«trzny szkielet. D¸u-
banki dochodzi¸y do 10 m d¸ugoæci.
Prawdopodobnie s¸uýy¸y do po¸owu
dorszy, polowaÄ na wieloryby i ¸upieý-
czych wypraw. Niektre ¸odzie wyko-
rzystywano pniej jako trumny. Twr-
cy d¸ubanek przekazali swoim nast«p-
com ide« lekkich, otwartych ¸odzi o p¸yt-
kim, d¸ugim i wskim kad¸ubie.
Oko¸o 3000 roku p.n.e. budowniczo-
wie ¸odzi nad rzek
mose w Danii za-
cz«li nawierca otwory wzd¸uý grnej
kraw«dzi burt swoich d¸ubanek. Nast«p-
nie, przewlekajc przez nie liny ze æci«-
gien lub w¸kien roælinnych, przymoco-
wywali do grnej cz«æci d¸ubanki klepki
z odpowiednio dopasowanymi otwora-
mi nawierconymi w ich dolnej cz«æci. Za-
pocztkowa¸o to p¸nocnoeuropejsk
technik« zak¸adkow. Dodajc klepki,
powi«kszano odleg¸oæ mi«dzy po-
wierzchni wody a grn kraw«dzi bur-
ty, co pozwala¸o lepiej wykorzysta ¸d
na morzu. Znajdowane daleko na p¸no-
cy Szwecji i Norwegii siekierki wykona-
ne z odmian krzemienia wyst«pujcych
na terenie Danii s æwiadectwem podrýy
odbywanych w epoce kamienia.
W epoce brzu (oko¸o 2000Ð500 ro-
ku p.n.e.) skandynawskie statki zaczy-
DüUGIE üODZIE ¸czy¸y funkcje oceanicznych transportowcw i amfibii. Ich wy-
jtkowo niewielkie zanurzenie umoýliwia¸o przybicie niemal do kaýdej plaýy
i wp¸yni«cie w g¸b ldu g¸«bokimi zaledwie na 1 m wodami. Z najwi«kszych okr«-
tw mog¸o wyskoczy przez niskie burty w niewielkiej odleg¸oæci od brzegu po-
nad 60 wojownikw. O tym, jak to budzi¸o groz«, æwiadczy æredniowieczna modli-
twa: ãOd gniewu Normanw zachowaj nas, Panie.Ó
48 å
WIAT
N
AUKI
KwiecieÄ 1998
åwiat d¸ugich ¸odzi
G¸wne szlaki wikiÄskich d¸ugich ¸odzi.
Wszystkie osady przybrzeýne
by¸y naraýone na atak.
SZETLANDY
NORWEGIA
SZWECJA
GOTLANDIA
DANIA
Dublin
York
Londyn
Wikingowie podrýowali
na wschd drogami wodnymi do Rusi
na przystosowanych do tego
jednostkach rzecznych.
Kolonia
Wikingowie na ci«ýkich
ýaglowych statkach
zwanych knorrami
p¸ywali takýe na Islandi«,
Grenlandi« i do Ameryki.
Paryý
IMPERIUM KAROLINGîW
(pniejsze paÄstwo Frankw)
Tours
Bordeaux
Valence
GALICIA
Piza
Lizbona
AL-ANDALUS
Kadyks
do Bizancjum
å
WIAT
N
AUKI
KwiecieÄ 1998
49
Przodkowie d¸ugich ¸odzi
Waýniejsze znaleziska
D¸ubanka z Lystrup,
Dania, oko¸o 5000 roku p.n.e.
Lystrup
SZWECJA
Wyd¸uýona d¸ubanka z mose,
Dania, oko¸o 2500 roku p.n.e.
DANIA
Skuldelev
Roskilde
mose
BORNHOLM
Ladby
KOPENHAGA
Hjortspring
üd wojenna z wystajc belk dziobow z ¯stfold,
Norwegia, oko¸o 1000-500 roku p.n.e.
Nydam
Hedeby
NIEMCY
üd wojenna o podwjnych dziobowych zakoÄczeniach z Hjortspring,
Dania, oko¸o 350 roku p.n.e.
MIEJSCA ZNALEZIENIA d¸ugich ¸odzi zaznaczono na mapie czer-
wonymi punktami. Niebieskie kropki to jednostki starsze.
Rozszerzana d¸ubanka z wyspy Bornholm,
Dania, IÐII wiek n.e.
Wios¸owy okr«t wojenny z Nydam,
Dania, oko¸o 300 roku n.e.
Wios¸owy okr«t wojenny ze st«pk i umocowanym na sta¸e sterem burtowym z Kvalsund,
Norwegia, oko¸o 700 roku n.e.
naj juý przypomina ¸odzie wikingw.
Dzib i rufa wznosz si« w gr« i s
ozdobione spiralami lub g¸owami zwie-
rzt. Niektre ze stworw to z pewno-
æci w«ýe i smoki; pierwsze wyobraýe-
nia smokw unoszcych si« nad ¸odziami
pochodz w¸aænie z epoki brzu. He¸my
wojownikw p¸ywajcych na tych okr«-
tach cz«sto by¸y zwieÄczone rogami, kt-
re tak cz«sto w operach i komiksach s
atrybutem karykaturalnie przedstawia-
nych wikingw. W rzeczywistoæci w
okresie wikiÄskim takich nakry g¸owy
juý nie noszono.
Ozdoby metalowe i naskalne ryty
z epoki brzu przedstawiaj ¸odzie z wy-
stajc belk na dziobie. Tego typu kon-
strukcje spotyka si« na Syberii, w cen-
tralnej Afryce i w rejonie po¸udniowego
Pacyfiku w pochodzcych z pocztku
XX wieku wyd¸uýonych d¸ubankach
z ob¸oýonymi klepk burtami. Wystaj-
cy dzib to w istocie przed¸uýenie dol-
nej cz«æci kad¸uba. Po przymocowaniu
doÄ wygi«tego elementu dzia¸a¸ jak
dziobnica, chronic miejsce, gdzie klep-
ki styka¸y si« w pewnym oddaleniu od
przedniej cz«æci kad¸uba. W koÄcu ta
drewniana dziobnica z epoki brzu mo-
g¸a zosta po¸czona z ozdobn piono-
w belk, tworzc wspania¸y wygi«ty
dzib okr«tu wikiÄskiego.
Wystajca belka dziobowa by¸a cech
charakterystyczn ¸odzi z pocztku
epoki ýelaza (oko¸o 500 roku p.n.e.Ð
400 n.e.), kiedy w p¸nocnej Europie
panowa¸ ostry klimat i skomplikowa-
ne stosunki gospodarcze. Zbyt delikat-
na i umieszczona zbyt wysoko, aby mo-
g¸a s¸uýy jako taran, w zamierzeniu
konstruktorw mia¸a prawdopodobnie
chroni i wzmacnia kad¸ub. Szkutnicy
uwaýali ten element za tak istotny,
ýe zacz«li go umieszcza rwnieý na ru-
fie, tworzc w ten sposb w epoce ýe-
laza pierwsz prawdziwie symetrycz-
n konstrukcj«.
Z bagien niedaleko Hjortspring w Da-
nii wydobyto kompletn ¸d z wios¸a-
mi, uzbrojeniem i pozosta¸ym ekwipun-
kiem, datowan na pocztek epoki
ýelaza Ð oko¸o 350 roku p.n.e. Dzib i ru-
fa tej symetrycznej konstrukcji by¸y wy-
posaýone na obu koÄcach w duýe wio-
s¸a pe¸nice funkcj« sterw. üd mog¸a
wi«c zmienia kierunek na przeciwny,
nie wykonujc zwrotu. Taka zwrotnoæ
podczas potyczek w wskich fiordach
lub inwazji na nieprzyjacielski brzeg ra-
towa¸a ýycie. Przez nast«pne 1500 lat
50 å
WIAT
N
AUKI
KwiecieÄ 1998
[ Pobierz całość w formacie PDF ]