[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Pan Tadeusz powstał pod piórem Mickiewicza w przeciągu dwóch lat (1832 – 1834). Powstawał w Paryżu, ale pierwsze księgo zostały przez Mickiewicza napisane jeszcze w Wielkopolsce.

15 marca 1834 roku odczytał swój poemat przedstawicielom wielkiej emigracji w Paryżu. Pierwszym odbiorcą Pana Tadeusza był m.in. A. Czartoryski.

Wierszowany epilog do Pana Tadeusza został napisany w tym samym czasie co epopeja, ale został dołączony dopiero po śmierci Mickiewicza w 1860 roku. Mickiewicz planował napisanie drugiej części Pana Tadeusza. Głównym bohaterem miał być syn Tadeusza i Zosi, ale ostatecznie zaniechał realizacji projektu. Pan Tadeusz był ostatnim dłuższym utworem poetyckim Mickiewicza. Od czasy kiedy ukończył Pana Tadeusza, zajął się życiem rodzinnym. Kiedy ukończył Pana Tadeusza, napisał w liście do przyjaciela: „Zdaje mi się, że nigdy już pióra na fraszki nie użyję”.  Mickiewicz o fabule pisał: „Jedzą, piją, grzyby zbierają i czekają, aż Francuzi przyjdą zrobić im ojczyznę”. Jeszcze bardziej krytycznie nastawiony był Słowacki: „Cały Tadeusz jest ubóstwieniem wieprzowatości życia wiejskiego”.

Pan Tadeusz, choć niedoceniony w czasie wydania, zyskał rozgłos również za granicą, został przetłumaczony na ponad 50 języków. Można więc powiedzieć, że spełniło się życzenie autora, zawarte w epilogu, by „księgi zbłądziły pod strzechy”. Chciał, aby również ubodzy mogli przeczytać epopeję.

Michał Elwiro Androlli na przełomie lat 60 i 70 XIX w., stworzył 58 rysunków do Pana Tadeusza. Ryciny wpłynęły na odbiór działa, zostały utożsamione z postaciami epopeji.
W XIX wieku bardzo często konstruowano żywe obrazy, zajmowali się tym aktorzy, przedstawiając sceny z Pana Tadeusza, np. na Rynku w Krakowie.

1928 rok – pierwsza ekranizacja Pana Tadeusza. Reżyserem był Ryszard Ordyński. Film ten stał się bardzo popularny.

1999 rok – ekranizacja Andrzeja Wajdy

Tematyka poematu

Czas akcji: 8 dni późnego lata 1811 roku (księgi 1 – 10) + jedna doba „pamiętnej” wiosny 1812 roku, kiedy na Litwę wkroczyła armia napoleońska

Miejsce akcji: majątek zamożnego szlachcica sędziego Soplicy, graniczące z majątkiem Sopliców ruiny starego zamczyska Horeszków, zaścianek w Dobrzyniu (szaraczkowej szlachty). Wszystkie miejsca znajdowały się w ziemi Nowogruckiej na Litwie, w rodzinnych stronach Mickiewicza. Wśród badaczy Mickiewicza do dzisiaj trwają spory, gdzie tak naprawdę poeta umiejscowił akcję.

Tematyka

Wątki:

1.       perypetie miłosne Tadeusza Soplicy i Zosi Horeszkówny

2.       obyczajowy- spór Soplicy z hrabią o zamek należący niegdyś do Horeszków

3.       główny – polityczny – w tym wątku główną rolę odgrywa ksiądz robak (Jacek Soplica), który prowadzi działalność spiskową, jako tajny emisariusz napoleoński, przygotowuje na Litwie powstanie antyrosyjskie

Poboczne:

1.       pogodzenie dwóch zwaśnionych rodów: Sopliców i Horeszków, do czego zmierza ks. Robak. Chce doprowadzic do zgody i jedności narodowej, ale chce też w ten sposób odkupić winę swojego brata, sędziego Soplicy, który za młodu zdradził Polskę (przystąpił do Targownicy)

2.       zajazd na Soplicowo- przykład działania sarmackiej buty, zaściankowego, które w zły sposób pokazuje polską szlachtę

Postacie w Panu Tadeuszu:

Tadeusz Soplica- tytułowy bohater, ale wcale nie najważniejszy. Jest postacią „papierową”, drugoplanową. Ma około 20, jest synem Jacka Soplicy i zwykłej, prostej dziewczyny, którą Jacek wykorzystał, kiedy stolnik odmówił mu ślubu z Ewą.

Jacek Soplica, ks. Robak- w swoim pierwszym wcieleniu był zwykłym szlachciurem, jednym z największych zabijaków- zabija stolnika. Był to jeden z najważniejszych elementów w jego  życiu. Przywdziewa habit i zostaje zakonnikiem. W drugim wcieleniu jest tajnym emisariuszem, przygotowuje powstanie na Litwie i stara się zjednoczyć dwa rody: Sopliców i Horeszków. Postać Jacka Soplicy jest postacią symboliczną, Halina Witkowska ujmuje to w taki sposób: „biografia Jacka Soplicy staje się modelowym żywotem patrioty Polski porozbiorowej, żywotem symbolicznym i wcieleniem losu narodowego”, natomiast Maria Żmigrowska napisała tak: „biografia Jacka Soplicy to uniwersalny symbol porozbiorowego odrodzenia całego narodu i nowy wzorzec patrioty i obywatela”.

Kompozycja poematu:

Pełny tytuł poematu brzmi „Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811, 1812 we dwunastu księgach, wierszem”. Całość tak jak eposy homeryckie, składa się z 12 ksiąg, w niektórych znajdują się objaśnienia Mickiewicza dla trudniejszych fragmentów i „Epilog”. Badacze twórczości Mickiewicza zauważyli, że epilog jest autorskim komentarzem dla całego poematu. „Pan Tadeusz antycypował przyszłość. Epilog stwierdza to, co jest naprawdę”. Mickiewicz zawarł w nim pochwałę swojej malej ojczyzny istniejącej w wymiarze regionalnym, jako wspólnoty krewnych i znajomych. Ta ‘mała ojczyzna” została przeciwstawiona przez poetę bezdusznemu światu Europy zachodniej (poznanej przez Mickiewicza na wygnaniu w Paryżu).

Przynależność gatunkowa Pana Tadeusza:

Pan Tadeusz jest utworem niejednorodnym pod względem gatunku. Jest wielopostaciowy. Dostrzeżono w nim elementy gatunków takich jak: gawęda szlachecka, komedia, elementy realistycznej powieści obyczajowej, fragmenty poematu heroikomicznego, elementy poematu politycznego, który ukazuje skutek życia szlacheckiego na ziemiach polskich, próby dostosowania się do sytuacji. Badacze dostrzegli również elementy powieści walterskotowskiej (powieści przygodowej o tematyce batalistyczno-przygodowej). Wyga nazwał Pana Tadeusza „nowatorską powieścią polską” oraz „wielka baśnia narodową”. Julian Przyboś mówił o Panu Tadeuszu, jako największym poemacie polskim, a Czesław Miłosz, uważający się za spadkobiercę Mickieiwcza, powiedział, że to poemat metafizyczny

Pan Tadeusz jako epos narodowy

Cechy wskazujące na epopeję:

1.       tematyka utworu: ukazanie ważnych wydarzeń historycznych w przełomowym momencie dziejów. W Panu Tadeuszu taki moment przełomowy przejawia się we fragmencie opowiadającym o wiośnie 1812 roku. Słowo „ostatni” z tytułu ma charakter symboliczny. Oznacza, że świat, który został opisany przez Mickiewicza w poemacie odszedł w przeszłość, przedstawia świat nowożytny.

2.       kompozycja utworu: stylizacja na epopeję, np. inwokacja na początku („Litwo, ojczyzno moja…”), apostrofa do Matki Boskiej w trzech postaciach, której zawierza własne losy

3.       narrator: jak w eposie homeryckim w Pany Tadeuszu dominującą rolę pełni narrator wszechwiedzący, wg Wygi „narrator poematu”.

4.       język i styl utworu: Pan Tadeusz został napisany giętkim trzynastozgłoskowcem, a więc wierszem, który w polskiej poezji naśladuje język eposów homeryckich

5.       elementy stylu homeryckiego, widoczne w różnych środkach stylistycznych, takich jak: inwokacja, rozbudowane porównania homeryckie, drobiazgowe opisy zjawisk, ludzi i przedmiotów. Pojawia się też retardacja, czyli celowe powstrzymywanie rozwoju akcji w celu zaciekawienia odbiorcy. Zawiera liczne odwołania i aluzje do mitologii greckiej i rzymskiej. Np. Zosia nazywana jest litewską Cerrerą, a Napoleon zostaje porównany do Marsa- boga wojny

Formatyka ideowa

W Panu Tadeuszu Mickiewicz zawarł pochwałę małej ojczyzny. Powodem napisania utworu była ogromna tęsknota poety za utraconym na zawsze krajem lat dziecinnych. Można powiedzieć, że Mickiewicz zachował dla potomnych piękno dawnej Litwy (np. opis zachodu słońca w Soplicowie, tradycyjnego bigosu, knieji). W Panu Tadeuszu Mickiewicz zawarł również opis szlacheckiej etykiety, zachowań, tradycji, które również przeminęły bezpowrotnie. Mickwiecz opisał Soplicowo jako centrum polszczyzny. Mickiewicz mimo sympatii dla szlacheckiego świata, zawarł również krytykę polskiego pieniactwa, które doprowadziło do rozbioru rzeczpospolitej (siła, zajazd, prawo pięści). Objawia się to w zachowaniu Jacka Soplicy.